Bir toplum araştırmacısı olarak her zaman beni büyüleyen şey, insanların birbirleriyle ve kurumlarla kurduğu görünmez bağlardır. Çünkü toplumsal yaşam yalnızca bireylerin değil, aynı zamanda bireylerin ötesinde var olan yapıların da eseridir. Bu yapılar kimi zaman aile, kimi zaman devlet, kimi zaman da bir şirket biçiminde karşımıza çıkar. İşte burada karşımıza çıkan kavram, modern toplumun en sessiz ama en etkili aktörlerinden biri olan “tüzel kişi”dir.
Bu yazıda “Tüzel kişi kim oluyor?” sorusunu yalnızca hukuki değil, aynı zamanda sosyolojik bir mercekten ele alacağız. Çünkü bu kavramın ardında, birey-toplum ilişkisini yeniden şekillendiren bir kültürel dönüşüm yatar.
—
Tüzel Kişi: Hukukun Soğuk Kavramı, Toplumun Sessiz Aktörü
Tüzel kişi kavramı hukukta, gerçek kişilerden (yani insanlardan) farklı olarak, bir grup insanın ya da mal topluluğunun hukuken “kişilik” kazanması anlamına gelir. Şirketler, dernekler, vakıflar, devlet kurumları bu tanımın içine girer. Ancak sosyolojik açıdan bakıldığında, bu tanım sadece bir hukuki statü değildir; aynı zamanda toplumsal bir iktidar ve temsil ilişkisini de ifade eder.
Bir tüzel kişi, bireylerin çıkarlarını bir araya getirerek onları kolektif bir kimlik altında yeniden tanımlar. Bu yönüyle tüzel kişi, toplumun bireyden örgüte geçiş sürecinin sembolüdür. Artık kararları kişiler değil, “kurumlar” alır; sorumlulukları bireyler değil, “yapılar” taşır.
Bu dönüşüm, modernliğin en belirgin simgelerinden biridir. Çünkü bireylerin iradesi, artık yalnızca kendi yaşamlarını değil, ait oldukları kurumun kaderini de belirler hale gelir.
—
Toplumsal Normlar ve Cinsiyet Rolleri İçinde Tüzel Kişi
Tüzel kişiliğin sosyolojik anlamı, toplumdaki güç ilişkileriyle doğrudan bağlantılıdır. Özellikle cinsiyet rolleri açısından bu durum dikkat çekicidir. Tarihsel olarak erkekler, toplumsal yapıda yapısal işlevleri üstlenmiştir: yöneten, karar alan, düzen kuran taraf olma eğilimindedir. Kadınlar ise daha çok ilişkisel bağlar, yani toplumsal dokunun duygusal, iletişimsel ve bakım boyutlarını taşıyan rollerde yer almıştır.
Bu fark, sadece bireyler arasındaki ilişkileri değil, kurumların kültürel karakterini de biçimlendirir. Örneğin bir anonim şirketin yönetiminde rasyonel karar alma, hiyerarşi, statü gibi “erkeksi” değerlerin baskın olması tesadüf değildir. Buna karşın sivil toplum kuruluşlarında ya da gönüllü platformlarda empati, dayanışma, iletişim gibi “kadınsı” değerlere dayalı pratiklerin öne çıkması da kültürel olarak anlamlıdır.
Bu noktada “tüzel kişi kim oluyor?” sorusu, aslında “toplumda güç ve temsil kimde toplanıyor?” sorusuyla iç içe geçer. Çünkü tüzel kişilikler, bireylerin değil, toplumsal değerlerin ve ideolojilerin taşıyıcısı haline gelir.
—
Yapısal Güçler ve İlişkisel Bağlar Arasındaki Denge
Modern toplum, bu iki uç arasında sürekli bir denge arayışındadır. Bir yanda bürokrasi, şirketleşme ve kurumsallaşmanın yarattığı yapısal soğukluk; diğer yanda insan ilişkilerinin sıcaklığı, dayanışma ve aidiyet duygusu vardır. Erkeklerin geleneksel olarak yöneldiği yapısal roller (örneğin “genel müdür”, “başkan”, “kurucu ortak”) tüzel kişiliğin rasyonel, kontrolcü yönünü güçlendirir. Kadınların daha çok yer aldığı ilişkisel roller (“koordinatör”, “toplum yöneticisi”, “psikolog”, “sosyal destek çalışanı”) ise o tüzel yapının insan yüzünü oluşturur.
Sosyolojik açıdan bu ayrımın en çarpıcı sonucu, kurumların insanlaşması veya soğuması sürecinde görülür. Eğer bir tüzel kişi sadece yapısal işlevlerle tanımlanıyorsa, o kurum katılaşır; duygusal bağlarını yitirir. Ama ilişkisel değerlerle dengeleniyorsa, o kurum toplumun parçası olur — yaşayan, nefes alan bir organizmaya dönüşür.
—
Tüzel Kişilik ve Toplumsal Sorumluluk
Bugünün dünyasında tüzel kişilik, yalnızca bir ekonomik birim değil, aynı zamanda bir etik öznedir. Şirketlerin çevreye, çalışanlarına, topluma karşı sorumlulukları vardır. Bu sorumluluk bilinci, kurumun “insan gibi” davranmasını bekleyen bir toplumsal algının ürünüdür.
Sosyolojik olarak bakarsak, tüzel kişiler artık sadece üretim yapan değil, değer üreten varlıklardır. Toplum, onlardan adalet, eşitlik, şeffaflık gibi ilkeleri içselleştirmelerini bekler. Bu anlamda “tüzel kişi kim oluyor?” sorusu, aslında “biz hangi değerlere temsil hakkı veriyoruz?” sorusunun da cevabını içinde taşır.
—
Sonuç: Tüzel Kişiliğin İnsan Yüzü
Tüzel kişi, bireylerin ortak niyetlerinden doğan ama bireylerin ötesine geçen bir toplumsal varlıktır. O, toplumun kendi düzenini koruma, sürekliliğini sağlama çabasının simgesidir. Ancak bu yapı, cinsiyet rolleri, kültürel normlar ve iktidar ilişkileriyle sürekli yeniden tanımlanır.
Belki de sorunun cevabı şudur: Tüzel kişi, hepimizin aynasıdır.
O, bireysel arzularımızın kurumsal izdüşümü, toplumsal düzenin görünmez ama hissedilir kalbidir.
Bu yüzden her birimiz, çalıştığımız kurumda, üye olduğumuz dernekte, kurduğumuz şirkette ya da savunduğumuz toplumsal değerde “bir parça tüzel kişi” taşırız.
Ve belki de tam bu nedenle, şu soruyu yeniden sormalıyız:
Bizim kurduğumuz tüzel kişiler, nasıl insanlar olurdu?